قوله تعالى: أمنْ هو قانت قرأ ابن کثیر و نافع و حمزة: «امن» بتخفیف المیم، و قرأ الآخرون بتشدیدها، فمن شدد فله وجهان: احدهما ان یکون المیم فى «ام» صلة، و معنى الکلام استفهام و جوابه محذوف، مجازه: امن هو قانت کمن هو غیر قانت؟
و الوجه الآخر انه عطف على الاستفهام، مجازه: الذى جعل لله اندادا خیر ام من هو قانت؟
و من قرأ بالتخفیف فهو الف استفهام دخل على «من» معناه: أ هذا القانت کالذى جعل لله اندادا؟ و قیل: الالف بمعنى حرف النداء، تقدیره: یا من هو قانت: و معنى الآیة: قل تمتع بکفرک قلیلا انک من اصحاب النار یا من هو قانت آناء اللیل انک من اهل الجنة.
هذا کقول القائل: فلان لا یصلى و لا یصوم فیامن یصلى و یصوم ابشر. و قیل: المنادى هو الرسول صلى الله علیه و سلم و المعنى: یا من هو قانت آناء اللیل.
«قلْ هلْ یسْتوی الذین یعْلمون و الذین لا یعْلمون» معنى قنوت درین آیت قیام است در نماز. مصطفى را علیه السلام پرسیدند: اى الصلاة افضل؟ فقال: «طول القنوت» فسمى الصلاة قنوتا لانها بالقیام تکون. و قال النبی (ص): «مثل المجاهد فى سبیل الله کمثل القانت الصائم» یعنى المصلى الصائم، ثم قیل: للدعاء قنوت لانه انما یدعو به قائما فى الصلاة قبل الرکوع او بعده. و در قرآن قنوت است بمعنى اقرار بعبودیت کقوله: و له منْ فی السماوات و الْأرْض کل له قانتون اى مقرون بعبودیته. و قنوت است بمعنى طاعت کقوله: و الْقانتین و الْقانتات اى المطیعین و المطیعات، و قال تعالى: إن إبْراهیم کان أمة قانتا لله اى مطیعا.
«آناء اللیْل» ساعاته، واحدها «انى» و «انى» این آیت تحریض است بر نماز شب، همانست که مصطفى علیه الصلاة و السلام فرمود فرا معاذ جبل: «الا ادلک على ابواب الخیر: الصوم جنة و الصدقة تطفئ الخطیئة و صلاة الرجل فى جوف اللیل».
«ساجدا و قائما» یعنى مصلیا. و قال ربیعة بن کعب الاسلمى: کنت ابیت مع رسول الله (ص) فآتیه بوضوئه و حاجته فقال لى: سل، فقلت: اسئلک مرافقتک فى الجنة فقال: او غیر ذلک، قلت: هو ذلک، قال: فاعنى على نفسک بکثرة السجود، اى بکثرة الصلاة.
«یحْذر الْآخرة و یرْجوا رحْمة ربه» این آیه بقول ابن عباس در شأن ابو بکر صدیق فرو آمد، و بقول ابن عمر در شأن عثمان عفان فرو آمد. کلبى گفت: در شأن ابن مسعود و عمار و سلمان فرو آمد.
«قلْ هلْ یسْتوی الذین یعْلمون و الذین لا یعْلمون» اى کما لا یستوى العالم و الجاهل لا یستوى المطیع و العاصى. و قیل: «الذین یعْلمون» هم المومنون الموقنون، «و الذین لا یعْلمون» الکافرون المرتابون. و قیل: «الذین یعْلمون» ما لهم و علیهم، «و الذین لا یعْلمون» ذلک. «إنما یتذکر أولوا الْألْباب» انهما لیسا سواء. فان قیمة کل امرئ ما یحسنه.
«قلْ یا عباد الذین آمنوا اتقوا ربکمْ» بامتثال اوامره و اجتناب نواهیه، «للذین أحْسنوا فی هذه الدنْیا» اى اطاعوا الله فى الدنیا، اى قالوا لا اله الا الله و ثبتوا على ایمانهم و عملوا صالحا لهم حسنة فى الآخرة و هى الجنة و الکرامة. این قول مقاتل است میگوید: ایشان که در این جهان نیکوکار بودند و فرمانبردار و موحد، ایشانراست در ان جهان بهشت و کرامت. سدى گفت: در آیت تقدیم و تأخیر است یعنى: للذین احسنوا حسنة فى هذه الدنیا و هى الصحة و العافیة و الثناء الجمیل و بهاء الوجه و نور القلب.
میگوید: ایشان که ایمان آوردند و نیکو در اسلام ماندند و بران بایستادند ایشانراست درین دنیا صحت و عافیت و ثناى نیکو، بهاى ظاهر و نور باطن. و قیل: معناه لهم فى هذه الدنیا مهاجر حسن و هو مدینة الرسول (ص) ایشان که در اسلام آمدند ایشانراست در دنیا هجرت گاهى نیکو مدینه رسول الله علیه افضل الصلوات تا هجرت کنند بمدینه، فذلک قوله: «و أرْض الله واسعة». و قیل: نزلت فى مهاجرى الحبشة. و قال سعید بن جبیر: من امر بالمعاصى فلیهرب.
«إنما یوفى الصابرون أجْرهمْ بغیْر حساب» الذین صبروا على دینهم فلم یترکوه للاذى. قیل: نزلت فى جعفر بن ابى طالب و اصحابه حیث لم یترکوا دینهم لما اشتد فیهم البلاء و صبروا و جاهدوا. و قال على (ع): کل مطیع یکال له کیلا و یوزن له وزنا الا الصابرین فانه یحثى علیهم حثیا».
و فى الخبر یوتى باهل البلاء فلا ینصب لهم میزان و لا ینشر لهم دیوان و یصب علیهم الاجر صبا بغیر حساب حتى یتمنى اهل العافیة فى الدنیا ان اجسادهم تقرض بالمقاریض مما یذهب به اهل البلاء من الفضل.
و سئل النبى (ص): اى الناس اشد بلاء؟ قال: «الانبیاء ثم الامثل فالامثل یبتلى الرجل على حسب دینه فان کان فى دینه صلبا اشتد بلاوه و ان کان فى دینه رقة هون علیه فما زال کذلک حتى یمشى على الارض ماله ذنب».
و قال صلى الله علیه و سلم: «ان العبد اذا سبقت له من الله منزلة لم یبلغها بعلمه ابتلاه الله فى جسده او فى ماله او فى ولده ثم صبره على ذلک حتى یبلغه المنزلة التى سبقت له من الله و ان عظم الجزاء مع عظم البلاء و ان الله عز و جل اذا احب قوما ابتلاهم فمن رضى فله الرضا و من سخط فله السخط».
«قلْ إنی أمرْت أنْ أعْبد الله» اى بان اعبد الله «مخْلصا له الدین» اى التوحید لا اشرک به شیئا.
«و أمرْت لأنْ أکون» اى لاجل ان اکون «أول الْمسْلمین» من هذه الامة فاخلص له العبادة قبل امتى.
«قلْ إنی أخاف إنْ عصیْت ربی» و عبدت غیره «عذاب یوْم عظیم»، و هذا حین دعى الى دین آبائه. و قیل: المراد به امته. و قیل: منسوخ. و قیل: نزلت قبل ان غفر الله له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر.
«قل الله أعْبد مخْلصا له دینی» اى قد امتثلت ما امرت به، «فاعْبدوا» یا معشر الکفار «ما شئْتمْ منْ دونه» هذا امر توبیخ و تهدید کقوله: اعْملوا ما شئْتمْ «اعملوا على مکانتکم» «فمنْ شاء فلْیوْمنْ و منْ شاء فلْیکْفرْ» «قلْ آمنوا به أوْ لا توْمنوا» «قل استهزءوا» «فانتظروا و ارتقبوا» کلها کلمات خرجت مخرج الاستغناء.
«قلْ إن الْخاسرین الذین خسروا أنْفسهمْ و أهْلیهمْ» قیل له: خسرت ان خالفت دین آبائک فانزل الله: «قلْ إن الْخاسرین الذین خسروا أنْفسهمْ» بالتخلید فى النار، «و اهلیهم» بانهم لم یدخلوا الجنة فیکون لهم اهلون من الحور العین و لیس فى النار اهل. قال ابن عباس: ان الله جعل لکل انسان منزلا فى الجنة و اهلا فمن عمل بطاعة الله کان ذلک المنزل و الاهل له و من عمل بمعصیة الله دخل النار و کان ذلک المنزل و الاهل لغیره ممن عمل بطاعة الله، «ألا ذلک هو الْخسْران الْمبین» حین استبدلوا بالجنة نارا و بالدرجات درکات.
«لهمْ منْ فوْقهمْ ظلل من النار و منْ تحْتهمْ ظلل» لان النار تحیط بهم کما قال: «أحاط بهمْ سرادقها» و سمى النار ظلة لغلظها و کثافتها و لانها تمنع من النظر الى ما فوقهم. و قیل: الظل الاطباق. و قال فى موضع آخر: «لهمْ منْ جهنم مهاد و منْ فوْقهمْ غواش» اطباق النار غواش و اطباق الجنة غرف و المنافقون فى الدرک الاسفل من النار، و انما جاز ان یسمى ما تحتهم ظلالا لأنها اطباق فوق تحتهم، و الظلة هى ما اظلک من فوقک، «ذلک یخوف الله به عباده» اى ذلک الذى وصف من العذاب، یخوف الله به عباده فى القرآن لیومنوا، «یا عباد فاتقون» وحدونى و اطیعونى.
«و الذین اجْتنبوا الطاغوت أنْ یعْبدوها» کل من عبد شیئا غیر الله فهو طاغ و معبوده طاغوت. التاء لیست باصلیة هى فى الطاغوت که فى الملکوت و الجبروت و اللاهوت و الناسوت و الرحموت و الرهبوت «و أنابوا إلى الله» اى رجعوا الى عبادة الله «لهم الْبشْرى» فى الدنیا بالجنة فى العقبى. «فبشرْ عباد الذین یسْتمعون الْقوْل فیتبعون أحْسنه» مثال هذا الاحسن فى الدین ان ولى القتیل اذا طلب بالدم فهو حسن، فاذا عفا و رضى بالدبة فهو احسن، و من جزى بالسیئة مثلها فهو حسن فان عفا و غفر فهو احسن، فان وزن او کال فعدل فهو حسن فان ارجح فهو احسن، فان اتزن و عدل فهو حسن و ان طفف على نفسه فهو احسن، فان رد السلام فقال: و علیکم السلام فهو حسن، فان قال: و علیکم السلام و رحمة الله فهو احسن على هذا العیار. فان حج راکبا فهو حسن فان فعله راجلا فهو احسن. فان غسل أعضاءه فى الوضوء مرة مرة فهو حسن، فان غسلها ثلاثا ثلاثا فهو احسن. فان جزى ظالمه بمثل مظلمته فهو حسن، فان جازاه بحسن فهو احسن. فان سجد او رکع ساکتا فهو جائز و الجائز حسن و ان فعلها مسبحا فهو احسن. و نظیر هذه الآیة قوله عز و جل لموسى علیه السلام: فخذْها بقوة و أْمرْ قوْمک یأْخذوا بأحْسنها و قوله: و اتبعوا أحْسن ما أنْزل إلیْکمْ منْ ربکمْ. قال ابن عباس: آمن ابو بکر بالنبى (ص) فجاءه عثمان و عبد الرحمن بن عوف و طلحة و الزبیر و سعد بن ابى وقاص و سعید بن زید فسألوه و اخبرهم بایمانه فآمنوا و نزلت فیهم: «فبشرْ عباد الذین یسْتمعون الْقوْل فیتبعون أحْسنه» یعنى یستمعون القول من ابى بکر فیتبعون احسنه و هو قول لا اله الا الله. و در اسلام عثمان رضى الله عنه، روایت کردهاند اصحاب اخبار که: عثمان مردى بود سخت زیبا روى نیکو قد خوش سخن شرمگن حلیتى و هیئتى نیکو داشت و کس بجمال وى نبود در ان عصر وزن نخواسته بود و رسول خدا صلوات الله و سلامه علیه دخترى داشت نام وى رقیه، و عثمان میخواست که او را بزنى کند اما پیش از وى عتبة بن ابى لهب او را بخواست و بوى دادند، عثمان اندوهگن شد، برخاست و در خانه مادر شد و خاله وى آنجا بود و خاله وى کاهنه بود، گفت: اى عثمان خبر دارى که یتیم بو طالب چه میگوید؟ دینى نو آورده و کارى نو بر ساخته همى گوید که من رسول خدا ام بنماز همى فرماید و روزه و زکاة و دیگر خیرات و پیوستن با خویشان و قرابات. عثمان گفت: اى خاله مرا ازین سخن هیچ خبر نیست، اما در دلم این سخن جاى گرفت و اثرى تمام کرد، عثمان گفت: و مرا با ابو بکر دوستى بود بغایت، برخاستم و نزدیک وى شدم و این سخن باو گفتم که چنین حدیثى شنیدم و در دل من اثر کرد، ابو بکر بدانست که از عالم غیب درى در دل وى گشادند و حلقه دل وى بجنبانیدند واو را بر سر راه آوردند در نصیحت بیفزود گفت: اى عثمان تو مردى عاقل و هوشیارى و زیرک، نمیدانى که پرستش جماد نه کار زیرکان است و نه مقتضى عقل؟ اگر تو رسول را بینى کار بر تو روشن شود و چنان دانم که این بند گشاده گردد، عثمان برخاست و رفت تا بحضرت آن مهتر عالم و سید ولد آدم صلوات الله و سلامه علیه، گفتا: چون چشم من بر وى افتاد مهر و محبت وى همه دلم بگرفت، گویى شمعى در سینه من بیفروختند و از کمینگاه غیب کمندى بینداختند، رسول خدا علیه الصلاة و السلام آثار آن در چهره من بدید، گفت: اى عثمان من فرستاده اللهام، وحى گزار و پیغام رسان او بتو و بهمه جهانیان، بگو: لا اله الا الله محمد رسول الله، عثمان کلمه شهادت بگفت و رسول بایمان وى شاد گشت، آن گه بس روزگارى بر نیامد که رقیه را از عتبه باز ستد و به عثمان داد و از نیکویى که هر دو بودند، مردمان گفتند: جمع الشمس و القمر ماه و آفتاب بهم رسیدند
روى عن عائشة قالت: کان رسول الله (ص) مضطجعا فى بیته کاشفا عن فخذیه او ساقیه فاستأذن ابو بکر فاذن له و هو على تلک الحال یتحدث ثم استأذن عمر و اذن له و هو کذلک یتحدث ثم استأذن عثمان فجلس رسول الله (ص) و سوى ثیابه فلما خرج قالت عائشة: دخل ابو بکر فلم تهتش له و لم تباله ثم دخل عمر فلم تهتش له و لم تباله ثم دخل عثمان فجلست و سویت ثیابک؟
فقال: الا استحیى من رجل تستحیى منه الملائکة و قال: «لکل نبى رفیق و رفیقى فى الجنة عثمان».
و عن انس قال: لما امر رسول الله (ص) ببیعة الرضوان کان عثمان رسول الله (ص) الى مکة فبایع الناس فقال رسول الله (ص): «ان عثمان فى حاجة الله و حاجة رسوله» فضرب باحدى یدیه على الأخرى فکانت یدا رسول الله (ص) لعثمان خیرا من ایدیهم لانفسهم.
قوله: أولئک الذین هداهم الله لدینه «و أولئک همْ أولوا الْألْباب» اى اولوا العلم بالله.
«أ فمنْ حق علیْه کلمة الْعذاب أ فأنْت تنْقذ» تکرار الف الاستفهام فى هذه الآیة من الطف الخطاب و اشد الوعید. «حق علیه» اى وجب علیه عدلا فى علم الله و من حکمه انه فى النار، أ فأنت یا محمد تنقذه من النار. و قوله: کلمة الْعذاب قوله: لأمْلأن جهنم و قیل: «هولاء فى النار و لا ابالى». قال ابن عباس: یرید أبا لهب و ولده. در صفت دوزخیان گفتهاند که اگر یکى ازیشان بروز روشن سر از زمین بردارد، همه جهان تاریک شود از سیاهى و تاریکى ایشان، بچشم ازرق باشند لقوله: و نحْشر الْمجْرمین یوْمئذ زرْقا بروى سیاه باشند لقوله: و تسْود وجوه، بر گردنها شان غل باشد لقوله: إذ الْأغْلال فی أعْناقهمْ بر دستهاشان زنجیر بود لقوله: و السلاسل، بر پاهایشان بند بود لقوله: إن لدیْنا أنْکالا، جامهشان قطران بود لقوله: سرابیلهمْ منْ قطران، خوردشان حمیم و زقوم بود، وا ویلشان از گرسنگى بود، جایهایشان تنگ بود، دیوشان قرین بود، گریه بسیار کنند و فریادشان نرسند، زینهار خواهند و زینهارشان ندهند چون نومید شوند گویند: «سواء علیْنا أ جزعْنا أمْ صبرْنا ما لنا منْ محیص».
قوله: «لکن الذین اتقوْا ربهمْ لهمْ غرف منْ فوْقها غرف مبْنیة» اى لهم فى الجنة منازل رفیعة من فوقها منازل ارفع منها و احسن، «تجْری منْ تحْتها الْأنْهار» اى من تحت اشجارها انهار الماء و اللبن و الخمر و العسل. «وعْد الله» نصب على المصدر، اى وعدهم الله تلک الغرف و المنازل وعدا لا یخلفه.
عن ابى سعید الخدرى عن النبى (ص) قال: «ان اهل الجنة یتراءون اهل الغرف من فوقهم کما تتراءون الکوکب الدرى فى الافق من الشرق او الغرب لتفاضل ما بینهم»، قالوا: تلک منازل الانبیاء لا یبلغها غیرهم؟ قال: «بلى و الذى نفسى بیده رجال آمنوا بالله و صدقوا المرسلین».
«أ لمْ تر أن الله أنْزل من السماء ماء» یرید المطر و کل ماء فى الارض فاصله من السماء ینزله الله من السماء الى الغیم ثم ینزله من الغیم الى الارض ثم یجرى من العیون، «فسلکه» اى ادخله، «ینابیع» جمع ینبوع و هو الماء الذى یخرج من الارض، و «ینابیع» نصب على الحال. و قیل: الینبوع موضع الذى یخرج منه الماء کالعیون و الآبار فیکون نصبا على الظرف، اى فى ینابیع فیکون «فى الارض» صفة لینابیع، «ثم یخْرج به زرْعا مخْتلفا ألْوانه» اى اصنافه کالبر و الشعیر و سائر الحبوب. و قیل: «الوانه» من الصفرة و الحمرة و الخضرة و غیرها، «ثم یهیج» اى یتم جفافه، تقول: هاج الرطب اذا ذوى، «فتراه» بعد خضرته «مصفرا» لیبسه، «إن فی ذلک» اى فیما ذکرته لکم «لذکرى» اى عظة و تفکرا، «لأولی الْألْباب» یتفکرون فیذکرون ان هذا یدل.
على توحید الله.